Szmery, telefony, szepty, chrząknięcia. Po chwili milknie wszystko. Robi się tak cicho, jak w teatrze jeszcze nigdy nie było. To, co zrobiła Krystyna Janda, budzi w Polakach płacz i wstyd. Gra Sabinę Baral, wypędzoną z Polski Żydówkę. To sprawdzian z człowieczeństwa, który oblewają pokolenia. Bo mijają kolejne lata, a antysemityzm, rasizm i ksenofobia mają się świetnie. Spektaklem "Zapiski z wygnania", jednym z najwybitniejszych ostatniej dekady, nagrodzonym w plebiscycie O!Lśnienia 2018, Teatr Polonia otwiera się po pandemicznej przerwie.

Krystyny Jandy i reżyserującej przedstawienie Magdy Umer wbrew pozorom nie interesują melodramatyczne tony. Bohaterką "Zapisków z wygnania" jest kobieta ze ściśniętym głosem, który nie ma prawa drżeć. Janda stoi w oddali, za tiulowym, przeźroczystym materiałem, na którym oglądamy zbliżenia jej twarzy. Streszcza kolejne lata z życia marcowej emigrantki, a na rozwieszonym nad sceną ekranie pojawiają się zdjęcia innych wygnańców. - My wyjechaliśmy, a wy zostaniecie z waszym antysemityzmem sami - słyszymy z jej ust. Dziś, ponad dwa lata po premierze, te słowa brzmią być może nawet bardziej przerażająco.

Na scenie Jandzie towarzyszy zespół pod kierownictwem Janusza Bogackiego. Ten sam, z którym aktorka stworzyła wspaniałą "Białą bluzkę" opartą na opowiadaniach Agnieszki Osieckiej. W linearną opowieść zostają wplecione utwory - wiersze Tuwima, teksty Osieckiej, Młynarskiego, czy tradycyjne piosenki żydowskie. Częściej melorecytowane, niż śpiewane.

Sabina Baral w swojej książce przypomina o czarnym okresie historii, kiedy Polska "wyrzucała ludzi", starych-nowych wrogów, czyli Żydów, którym dawała bilet w jedną stronę. Wspominając zmarłych krewnych Baral zachowuje pamięć o nich, bo historia nie obeszła się z nimi łaskawie. Siła jej tekstu tkwi w precyzji. Losy bohaterki, najpierw z perspektywy młodej studentki, później dorosłej, ustatkowanej, spełnionej zawodowo kobiety, nie dają widzom odetchnąć. Za kolejnymi, nieludzko upokarzającymi sytuacjami, idą następne. Baral-Janda relacjonuje, jak podczas wyjazdu z Polski próbowano szmuglować rzeczy na lotnisku. I jak w końcu zostawano z niczym. "Zapiski z wygnania" to doświadczenie niemal fizycznie bolesne.

Janda nie kreuje postaci, jest pośrednikiem, posłańcem oddelegowanym do niewdzięcznej misji. Cały czas stara się ograniczać ekspresję, z którą zawsze jest kojarzona. Dyscyplinuje się, nie pozwala sobie na słabość. Jakby powtarzała, że płacz nic tutaj nie pomoże. Wszyscy płaczą, ale nie ona. Płaczemy po cichu, by nie przegapić ani jednego słowa. Ona opowiada, my słuchamy i się wstydzimy. Jest czego.

Świetnie zainscenizowane przedstawienie (dobry pomysł z umieszczeniem Jandy za delikatną zasłoną, jako symbol pozostawania między różnymi czasami) sięga po to, co społecznie drażliwe i ciągle aktualne. Janda i Umer wykorzystują fragmenty nagrań z pochodów ONR-u, kończąc spektakl obrazem demolowanej Warszawy. Ale to nie efektowne chwyty. Niepokazanie aktualnych kontekstów świadczyłoby o zamykaniu tej historii w przeszłości. A na to od początku nie daje przyzwolenia Baral. I tego najbardziej się obawia.

"Zapiski z wygnania" to teatr edukacyjny w najlepszym tego słowa znaczeniu. Jeśli wysyłać dziś szkoły na obowiązkowe spektakle, to na takie. By dowiedziały się, że niszczona 11 listopada stolica, kukła Żyda palona na wrocławskim Rynku i uchodźcy porównywani z roznoszącymi zarazę szkodnikami, to tworzące się tu i teraz zapiski wygnańców. Że, jak pisze Sabina Baral, niektóre straty są nieodwracalne.

 

Źródło: https://www.onet.pl/kultura/onetkultura/zapiski-z-wygnania-recenzja-spektaklu-krystyny-jandy-w-teatrze-polonia/c7ytk35,681c1dfa